به گزارش پایگاه خبری اقتصادی معاصر به نقل از جهان صنعت، ماجرای کم‌آبی در استان سیستان‌و‌بلوچستان موضوع جدیدی نیست اما این روزها زنگ خطر تنش آبی در این استان به صدا درآمده است. طی چند روز گذشته به خاطر عدم پرداخت حق‌آبه هیرمند از سوی افغانستان ساکنان آن منطقه در اعتراض به عملکرد کمیساریای آب ایران نسبت به پیگیری حق‌آبه رودخانه هیرمند دست به تشکیل زنجیره انسانی در بستر تالاب هامون زدند. مشارکت‌کنندگان در این اقدام اعتراضی خواستار پیگیری کمیساریای آب ایران، وزارتخانه‌های نیرو و امورخارجه نسبت به حق‌آبه رودخانه هیرمند طبق معاهده ۱۳۵۱، حق‌آبه زیست‌محیطی تالاب بین‌المللی هامون، اصلاح سامانه انحرافی بند کمال‌خان و جلوگیری از تکمیل سد بخش‌آباد روی فراه‌رود شدند. افغانستان طی سال‌های گذشته از پرداخت حق‌آبه ایران سرباز زده و با ساخت سد کجکی و بعد از آن ساخت بند کمال‌خان به‌نحوی مسیر رودخانه هیرمند را تغییر داده که حتی در صورت بروز سیلاب نیز آب به جای ایران وارد گودزره شود. این رفتار افغانستان در نظر کارشناسان نوعی ابزار سیاسی افغانستان علیه ایران تلقی می‌شود. تا جایی که برخی متخصصان معتقدند دولت قبلی افغانستان با ساخت این دو سد سعی داشته به نوعی از ایران باج‌خواهی کند و مابه‌ازای آب، سوخت از ایران بگیرد، چنانکه اشرف غنی در سال‌های گذشته در مراسم افتتاح سد کمال‌خان به صراحت این موضوع را اعلام کرده بود؛ راهی که به نظر می‌رسد امروز طالبان نیز میراث‌دار آن بوده و به‌خوبی از این ابزار حیاتی علیه ایران استفاده می‌کند. این رفتار‌ها باعث شد که در اردیبهشت سال ۱۳۹۷، محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه وقت از ارسال دو یادداشت اعتراضی برای کشور افغانستان در خصوص حق‌آبه هیرمند در ماه‌های اسفند و فروردین خبر دهد. سال گذشته نیز معاون اول رییس‌جمهور بر ضرورت پایبندی افغانستان نسبت به تامین حق‌آبه هیرمند تاکید کرده و گفته بود: «افغانستان باید به حق‌آبه هیرمند متعهد باشد.» در هر صورت تاکنون مشکل حق‌آبه هیرمند حل نشده است. بسیاری از متخصصان و حتی شهروندان اهل سیستان‌و‌بلوچستان تداوم این معضلات را ناشی از ضعف دیپلماسی ایران در حوزه پیگیری حق‌آبه هیرمند و عدم استفاده ایران از فرصت‌ها و امکاناتی که در اختیار دارد، می‌دانند. بنابراین انتقادات در حق‌آبه هیرمند نه تنها صدای مردم را درآورده بلکه رییس‌جمهور هم نسبت به آن واکنش نشان داده است. ابراهیم رییسی به وزرای امورخارجه و نیرو ماموریت داد با توجه به اهمیت حق‌آبه ایران از رود هیرمند، این مساله را به‌طور ویژه و با جدیت پیگیری کنند. این در حالی است که وزیر امورخارجه ایران هفته گذشته برای شرکت در اجلاس وزرای خارجه همسایگان افغانستان عازم سمرقند شده بود و موضوع اصلی و مهم مورد پیگیری خود در این سفر را حق‌آبه رودخانه هیرمند نامیده بود. «حسین امیرعبداللهیان» در این خصوص گفت: «در مذاکرات اخیرم با آقای متقی سرپرست وزارت خارجه هیات حاکمه موقت افغانستان در شهر سمرقند، مساله حق‌آبه ایران از هیرمند را به تفصیل مورد تاکید قرار دادیم. افغانستان هم بر پایبندی خود به حق‌آبه ایران تاکید داشت. بر انجام اقداماتی فوری توافق کردیم و از حق‌آبه ایران کوتاه نخواهیم آمد.»
«علی‌اکبر محرابیان» وزیر نیرو نیز هفته اخیر در نشست خبری خود اظهار کرد: «به هیچ وجه از حق مسلم خود در معاهده سال ۱۳۵۱ با کشور افغانستان کوتاه نخواهیم آمد. حق‌آبه هیرمند حق قانونی ما است و در این رابطه پیگیر هستیم.» وی درباره مذاکرات اخیر وزیر امور خارجه با دولت افغانستان درخصوص دریافت حق‌آبه هیرمند نیز تاکید کرد: «همان‌گونه که وزیر امورخارجه گفتند به هیچ وجه از حق مسلم خود در معاهده سال ۱۳۵۱ با کشور افغانستان کوتاه نخواهیم آمد، حق‌آبه هیرمند حق قانونی ما است و در این رابطه پیگیر هستیم.»
با این حال نمایندگان مجلس استان سیستان‌و‌بلوچستان درباره سخنان واکنش نشان دادند و «اسماعیل حسین‌زهی» نماینده شهرستان خاش در مجلس با بیان اینکه وقتی دستوری صادر می‌شود که قابلیت اجرا ندارد، مردم منطقه را بیش از پیش نسبت به حل‌وفصل تنش آبی در سیستان سرخورده می‌کند به «تسنیم» گفت: در سنوات گذشته پروتکلی بین دولت ایران و افغانستان امضا شده بود تا حق‌آبه ایران از مبدا کشور افغانستان جاری شود اما متاسفانه این پروتکل از سوی طرف افغان نه در آن دوره و نه پس از قدرت گرفتن طالبان اجرایی نشده است. وظیفه ذاتی وزارت خارجه و وزارت نیرو است که مساله حق‌آبه ایران را با جدیت و تا حصول نتیجه عملی پیگیری کند، در غیر این صورت در ۲ماه آینده علاوه بر مرکز استان، در شهرستان‌های سیستان با تنش جدی آب آشامیدنی مواجه خواهیم شد.
وی با ابراز اینکه «مشکلات مردم محلی به‌قدری است که تنها روز گذشته بیش از ۱۳۰ تلفن مردمی با موضوع مشکل آب آشامیدنی داشتیم»، تاکید کرد: «هم‌اکنون بسیاری از شهرستان‌های بالای ۵ الی ۶ هزار نفری در منطقه سیستان هستند که با تنش جدی آبی مواجه‌اند.»
عملکرد ضعیف درباره حق‌آبه هیرمند
«محمد درویش» رییس کمیته محیط‌زیست یونسکو با اشاره به عملکرد ضعیف درباره حق‌آبه هیرمند به «جهان صنعت» گفت: طبق توافقنامه‌ای که در زمان حکومت پهلوی دوم با افغانستان انجام شده است، باید سالانه ۸۰۰ میلیون مترمکعب حق‌آبه از هیرمند در اختیار ایران قرار بگیرد که اگر این میزان واقعا تحقق می‌یافت شاهد بحرانی که امروز در شرق کشور با آن دست به گریبان هستیم، نبودیم. زمانی که افغانستان هنوز سد کجکی و بند کمال‌خان را نساخته و مسیر رود هیرمند را به سمت گودزره تغییر نداده بود، معمولا و به‌ویژه در سال‌های پرآبی تا دو برابر این رقم نیز آب وارد ایران می‌شد، زیرا افغانستان ابزاری برای کنترل سیلاب‌ها نداشت و ارتفاع برف در سرچشمه‌های هیرمند واقع در هندوکش خوب بود و آب فراوانی به سمت تالاب هامون سرازیر می‌شد، اما افغانستان با ساخت سد کجکی و بعد از آن ساخت بند کمال‌خان توسط دولت قبلی این کشور به‌نحوی مسیر این رودخانه را تغییر داد که حتی در صورت بروز سیلاب نیز آب به جای ایران وارد گودزره شود. همین موضوع تخلفی بزرگ از سوی این کشور است و اگر این کشور شرایط مناسبی داشت و طالبان از قوانین تبعیت می‌کرد، سازمان ملل می‌توانست علیه این کشور اعلام جرم کند، زیرا این کشور حق ندارد مسیر آب یک رودخانه بین‌المللی را تغییر دهد. این کارشناس محیط‌زیست با تاکید بر اینکه ایران نیز در این حوزه عملکردی ضعیف داشته است، بیان کرد: چه در دولت فعلی و چه در دولت قبل، از عهده یک مذاکره معمولی با طرف افغانستانی برنیامدیم و هر سال حق‌مان از این رودخانه کاهش داشته است. با توجه به ضعف اقتصادی دولت افغانستان و نیاز این کشور به برق، انرژی و سوخت، می‌توانستیم در یک توافقنامه با این کشور به ازای برق از آنها آب بگیریم، ضمن اینکه تضمین‌های حقوقی لازم را نیز از آنها بگیریم. درویش اظهار کرد: البته اشتباه مدیریت آب در ایران هم وجود داشت. تا زمانی که بند کمال‌خان در افغانستان ساخته نشده بود، آب به تالاب هامون می‌رسید اما در ایران هم انحراف جریان آب متعلق به هامون به سمت چاه‌نیمه‌ها صورت گرفت و مدیران وقت می‌خواستند با آب ذخیره‌شده در چاه‌نیمه‌ها، که بیش از ۵/۱ میلیارد مترمکعب بود و نیاز آبی ۱۵میلیون نفر را در سال برطرف می‌کرد، ابتدا آب شرب منطقه سیستان، زاهدان و بخشی از کرمان را تامین و پس از آن نیاز آبی هامون را برطرف کنند، درحالی‌که این سیاست اشتباه بود. چون اگر آب به این تالاب می‌رفت نه‌تنها چشمه‌های گردوخاک هامون مهار می‌شد بلکه ایران می‌توانست با استقرار توربین‌های بادی و استفاده از انرژی بادی ۱۲۰روزه سیستان برق تولید‌شده را به افغانستان برساند و در ازای آن افغانستان حق‌آبه هامون را با اشتیاق بپردازد.
او ادامه داد: افغانستان نیاز فراوانی به برق و انرژی دارد و درصورت تامین آن از سوی ایران آنها حق‌آبه هامون را به ایران می‌رسانند. بنابراین امید است هیات ایرانی که برای مذاکره با طالبان به کابل می‌روند، علاوه بر تلاش برای گرفتن حق‌آبه این تالاب بین‌المللی از طالبان، مقدمات یک تفاهمنامه پایدارتر و جدی‌تر با افغانستان را فراهم کنند تا با استقرار سلول‌های خورشیدی و توربین‌های بادی، برق افغانستان را تامین کنند تا افغانستان دیگر در تامین حق‌آبه هامون خلل وارد نکند و مسیر رودخانه هیرمند را تغییر ندهد. چون تغییر مسیر رودخانه‌ها در عرف بین‌الملل جنایت جنگی محسوب می‌شود و می‌تواند شکایات جدی علیه یک کشور در مراجع جهانی را مطرح کند. اما مشکل اصلی آن است که اکنون جهان طالبان را به رسمیت نمی‌شناسد و نمی‌توان بر شکایت به نهادهای جهانی در مورد تغییر مسیر هیرمند و مسدود کردن آب به روی ایران امیدوار بود. براساس آخرین و جدیدترین آمارهای منتشر‌شده میزان آب در چاه‌نیمه‌های سیستان به حداقل میزان رسیده و پیش‌بینی می‌شود چاه‌نیمه‌ها تا یک‌ماه دیگر به گل برسند. بنابراین دیگر آبی وجود ندارد که به مردم برسد و باید شاهد مهاجرت‌های بزرگ سیستانی‌ها به شهرهای دیگر ازجمله استان گلستان بود، با این تفاوت که گلستان پیش‌تر شرایط آبی بهتری داشت و می‌توانست میزبان مهاجران سیستانی باشد. اما استان گلستان امسال با تنش آبی شدید مواجه شده است. ضمن آنکه این مهاجرت‌ها می‌تواند مشکلات دیگری هم ایجاد کند. بنابراین تنها راه تامین حق‌آبه هامون از سوی افغانستان مجاب کردن طالبان به پایبندی به تعهدات جهانی و دوجانبه با ایران است.
